|
Hà
thủ ô
Hà
thủ ô, Hà thủ ô đỏ - Polygonum
multiflorum Thumb, thuộc họ Rau răm - Polygonaceae.
Mô tả: Cây thảo leo bằng thân quấn, sống
nhiều năm, thân dài tới 5-7m, mọc xoắn vào nhau, màu xanh tía, không
lông. Rễ phình thành củ, ngoài nâu, trong đỏ. Lá mọc so le, có
cuống dài, phiến lá giống lá rau muống, có gốc hình tim hẹp, chóp
nhọn dài, mép nguyên. Hoa nhỏ màu trắng, mọc thành chùm nhiều
chuỳ ở nách lá hay ở ngọn. Quả bế hình ba cạnh, màu đen.
Hoa
tháng 8-10. Quả tháng 9-11
Bộ phận dùng: Rễ củ - Radix Polygoni Multiflori; thường dùng với tên Hà thủ ô.
Nơi sống và thu hái: Cây của châu á,
mọc hoang ở hầu hết các tỉnh miền núi từ Nghệ An trở ra, có
nhiều ở Lai Châu, Sơn La, Lào Cai, Hà Giang, một số tỉnh khác như
Cao Bằng, Lạng Sơn, Hoà Bình có số lượng ít hơn. Hiện nay, Hà
thủ ô được trồng ở nhiều nơi vùng ở phía Bắc (Vĩnh Phú) và
cả ở phía Nam, cây mọc tốt ở Lâm Đồng, Đắc Lắc, Phú Yên,
Bình Định. Có thể tái sinh bằng hạt nhưng thường được
trồng dễ dàng bằng những đoạn thân hay cành bánh tẻ dài
30-40cm hoặc bằng củ có đường kính 3-5cm. Sau 2-3 năm thì thu
hoạch. Lấy củ rửa sạch cắt bỏ rễ con, củ nhỏ để nguyên,
củ to bổ thành miếng phơi khô làm thuốc. Thu hoạch vào mùa đông
khi cây đã tàn lụi. Lá có thể dùng làm rau ăn; dây lá cũng có
thể dùng làm thuốc. Củ Hà thủ ô có thể dùng tươi, không chế
hoặc chế với đậu đen, có nhiều cách làm:
-
Đỗ đen giã nát cũng ngâm với Hà thủ ô đã thái miếng trong
một đêm, sáng đem đồ lên rồi phơi nắng trong một đêm lại ngâm
với Đỗ đen, lại đồ và phơi, làm 9 lần.
-
Củ Hà thủ ô ngâm nước vo gạo 24 giờ, rửa lại rồi cho vào
nồi, cứ 10g Hà thủ ô, cho 100g Đỗ đen và 2 lít nước. Nấu đến
khi gần cạn. Đảo luôn cho chín đều. Khi củ đã mềm lấy ra
bỏ lõi. Nếu còn nước Đỗ đen thì tẩm, phơi cho hết. Đồ, phơi
được 9 lần là tốt nhất.
Thành phần hóa học: Củ Hà thủ ô chứa 1,7%
antraglucosid, trong đó có emodin, chrysophanol, rhein, physcion; 1,1%
protid, 45,2% tinh bột, 3,1% lipid, 4,5% chất vô cơ, 26,4% các chất tan
trong nước, lecitin, rhaponticin (rhapontin, ponticin). 2,3,5,4
tetrahydroxytibene -2-O-b-D-glucoside.
Lúc chưa chế, Hà thủ ô chứa 7,68% tanin, 0,25% dẫn chất
anthraquinon tự do, 0,8058% dẫn chất anthraquinon toàn phần. Sau khi
chế, còn 3,82% tanin. 0,1127%, dẫn chất anthraquinon tự do và 0,2496%
dẫn chất anthraquinon toàn phần.
Tính vị, tác dụng: Hà thủ ô có vị đắng
chát, hơi ngọt, tính bình; có tác dụng bổ huyết giữ tinh, hoà
khí huyết, bổ gan thận, mạnh gân xương, nhuận tràng. Thử trên
động vật thí nghiệm, người ta nhận thấy nước sắc Hà thủ
ô có tác dụng làm giảm lượng đường trong máu, có tác dụng
tốt đối với các trường hợp suy nhược thần kinh và bệnh về
thần kinh, làm tăng hoạt động của tim, giúp sinh huyết dịch, làm
tăng sự co bóp của ruột, giúp ích cho sự tiêu hoá, lại có tác
dụng chống viêm.
Công dụng, chỉ định và phối hợp:
Thường được dùng chữa thận suy, gan yếu, thần kinh suy nhược,
ngủ kém, sốt rét kinh niên, thiếu máu, đau lưng mỏi gối, di
mộng tinh, khí hư, đại tiểu tiện ra máu, khô khát, táo bón,
bệnh ngoài da. Uống lâu làm đen râu tóc đối với người bạc tóc
sớm, làm tóc đỡ khô và đỡ rụng.
Cách
dùng:
Ngày dùng 4-20g dạng thuốc sắc, hay tán bột uống, dùng riêng
hoặc phối hợp với các vị thuốc khác, có khi người ta dùng
cả dây lá.
Đơn thuốc:
1.
Chữa huyết hư máu nóng, tóc khô hay rụng, sớm bạc, và hồi
hộp chóng mặt, ù tai, hoa mắt, lưng gối rũ mỏi, khô khát táo bón,
dùng Hà thủ ô chế, Sinh địa, Huyền sâm, mỗi vị 20g sắc
uống.
2.
Chữa người già xơ cứng mạch máu, huyết áp cao hoặc nam giới
tinh yếu khó có con, dùng Hà thủ ô 20g, Tầm gửi Dâu, Kỷ tử, Ngưu
tất đều 16g sắc uống.
3.
Bổ khí huyết, mạnh gân cốt, Hà thủ ô trắng và Hà thủ ô đỏ
với lượng bằng nhau, ngâm nước vo gạo 3 đêm, sao khô tán nhỏ,
luyện với mật làm viên to bằng hạt đậu xanh. Uống mỗi ngày
50 viên với rượu vào lúc đói.
4.
Chữa đái dắt buốt, đái ra máu (Bệnh lao lâm), dùng lá Hà thủ
ô, lá Huyết dụ bằng nhau sắc rồi hoà thêm mật vào uống.
5.
Điều kinh bổ huyết: Hà thủ ô (rễ, lá) 1 rổ lớn, Đậu đen
1/2kg. Hai thứ giã nát, đổ ngập nước, nấu nhừ, lấy vải
mỏng lọc nước cốt, nấu thành cao, thêm 1/2 lít mật ong, nấu
lại thành cao, để trong thố đậy kín, mỗi lần dùng 1 muỗng
canh, dùng được lâu mới công hiệu.
Ghi chú: Uống Hà thủ ô thì kiêng
ăn hành, tỏi, cải củ. Đối với người có áp huyết thấp và
đường huyết thấp thì kiêng dùng.
|
|
